همراه و همزمان با تجدد ادبی در عرصه‌های رمان و داستان کوتاه، شیوه‌های تازه ادبی نمایشنامه‌نویسی و روزنامه‌نگاری هم در دوران پیشامشروطیت وارد ادبیات سنتی و تاریخی ایران شدند؛ همچنین در این تجددگرایی ادبی بایستی به سبک‌های خاطره‌نویسی و به‌کارگیری مفاهیم جدید در نوشتارهای سیاسی-دیپلماتیک و اقتصادی ایران هم اشاره کرد.1
سبک‌های تازهٔ هنری در ادبیات و هنر ایرانی با نمایشنامه‌های میرزا فتحعلی آخوندزاده شروع می‌شود؛ میرزا آقا تبریزی هم ادامه‌دهندهٔ این شیوه‌هاست. در نمایشنامه‌های شش‌گانه‌ای که آخوندزاده نوشته و همراه با رمان کوتاه او به «تمثیلات» معروف است، مفاهیم و اصطلاحاتی به کار گرفته می‌شود که پیش از او در ادبیات ایرانی سابقه‌ای نداشته است؛ مسئلهٔ زنان، حقوق اجتماعی، آزادی اخلاقی، قضاوت حقوقی، مبارزه با استبداد دینی و دولتی، میهن‌پرستی و… در جای‌جای متن‌های آخوندزاده دیده می‌شوند. تمامی این مفاهیم زیرساخت‌های فکری و اجتماعی-فرهنگی را برای جنبش مشروطیت فراهم می‌سازند. مطرح‌شدن جایگاه تبعیض‌آمیز زنان در دنیای سنتی و گذار از آن به حقوق انسانی زنان در جهان مدرن، یکی از مسائلی است که آخوندزاده در نمایشنامه‌های خود به آن توجه داشته است؛ وی در نمایشنامهٔ وزیر خان لنکران با پرداختی از مسئله استبداد و جامعه استبدادزده، به تبعیضی اشاره می‌کند که زنان را در بند نظام مردسالارانه و مذهبی و به دور از حقوق انسانی نگه می‌دارد. وی در نمایشنامهٔ خرس دزدافکن هم به مسئلهٔ عشقی می‌پردازد که میان زن و مردی برقرار است و واکنش‌های زن‌ستیزانه‌ای آن را به تباهی می‌کشاند. آخوندزاده همچنین در نمایشنامهٔ مرد خسیس از نقش زن در امور معیشتی خانواده می‌نویسد و غفلت و تبعیض جامعهٔ مردسالار و دین‌محور را در این موضوع به‌عنوان یکی از مشکلات اصلی جامعه و رفع آن، به صحنه می‌آورد. وی در نمایشنامهٔ وکلای مرافعه هم به مسئلهٔ حقوق اقتصادی و تبعیضی که در مسئلهٔ ارث و میراث خانوادگی بر زنان در جامعهٔ سنتی اعمال می‌شود، می‌پردازد. آخوندزاده اما در نمایشنامهٔ مسیو ژوردان، قهرمان اصلی را شخصیت زن انتخاب می‌کند. او با این کار خود، عصیانی تمام‌عیار علیه فرهنگ، زبان، جامعه، دین و اخلاق مردسالارانه را بنیان می‌نهد و زن را به محور دگرگونی فرهنگی می‌کشاند.2
میرزا آقا تبریزی هم در نمایشنامه‌های خود از مفاهیمی استفاده می‌کند که از دنیای مدرن گرفته است؛ تبریزی هم به مسئلهٔ زن محوریت می‌دهد. در نمایشنامه‌های میرزا آقا تبریزی، مفاهیم عشق جسمانی، زن عاشق، زن عصیانگر، نیاز مرد به زن و…، زمینه‌ساز تحولات ادبی-هنری و فرهنگی از جهان تبعیض‌آمیز مردسالارانه به دنیای حقوق‌محور و مدرن مشروطیت است.3
«سارا» در نمایشنامهٔ «عاشق‌شدن آقا هاشم خلخالی»، نمونه‌ای از مفهوم و محتوای مدرن و سبک مدرن‌اندیشی و مدرنیسم هنری در نوشته‌های تبریزی است. همو در نمایشنامهٔ طریقهٔ حکومت زمان‌خان بروجردی و سرگذشت آن ایام از فرم و محتوای مدرن در بیان مسائل و مشکلات زنان سخن می‌گوید.4
همان‌طور که اشاره کردم، هم میرزا فتحعلی آخوندزاده و هم میرزا آقا تبریزی و هم دیگر مدرن‌اندیشان عصر پیشامشروطه، با قلم و تلاش خود توانستند ادبیات مشروطیت را بنیان گذارند؛ آنان به‌درستی دریافته بودند که نظام سیاسی مشروطه و دولت منظم و قانونی بدون تحول در مفاهیم و نهادهای سنتی امکان بروز و استقرار ندارد. به همین خاطر در کنار سخن گفتن از «وطن» و «میهن‌پرستی» و…، از حقوق زنان و آزادی عقیده و بیان هم می‌نوشتند. همچنین آنان به‌تجربه و با آگاهی‌ای که از دگرگونی زمانه به دست آورده بودند، می‌دانستند که قالب‌های سنتی شعر و قصه‌گویی، بیانگر مسائل تازهٔ ایرانیان نیستند.5 به همین خاطر با گسست از ادبیات سنتی و مفاهیم قدمایی، فرم تازهٔ ادبی را به فرهنگ ایران وارد ساختند.
در همان دوران که ادبیات نمایشی و هنری مدرن در ایران شکل می‌گرفت، کسانی چون میرزا جعفر قراچه‌داغی، میرزا حبیب اصفهانی، حاجی محمدطاهر میرزا و اعتمادالسلطنه با نگارش و اجرای متن‌های نمایشی نظیر گزارش مردم‌گریز، طبیب اجباری و عروس و داماد، گشایندهٔ راهی شدند که در دوران اولیهٔ استقرار مشروطیت در هنر نوین نمایشی و دراماتیک ایران به بار نشست.6 آنان نیز هم در محتوا و هم در فرم از دنیای مدرن متأثر بودند و مفاهیم تازه‌ای را به ادبیات ایران وارد ساختند.7 بی‌تردید همراهی و همگامی روزنامه‌نگاران، نویسندگان ادبی و مترجمان در این عرصه، از ارکان اصلی مدرنیسم ادبی و هنری بود. بعضی وقت‌ها نویسندهٔ متن نمایشی، هم مترجم بود هم روزنامه‌نگار و هم ایده‌پرداز مدرن‌اندیشی که در صحنه‌های هنری و ادبی، آغاز دوران تازه‌ای از ادبیات را نوید می‌داد. ادبیاتی که با محوریت تقید و مشروط‌ساختن حکومت به قانون، ایجاد امنیت و تحقق آزادی، مشروطیت و مدرنیته را در مرکز تلاش‌های ادبی و هنری قرار می‌داد.8
ادامهٔ مدرنیسم ادبی و هنری در دوران مشروطیت با متن‌ها و تئاترهای موزیکال، طنز و منظومی چون سرنوشت پرویز، داستان شیدوش و ناهید به‌قلم افراسیاب آزاد، سید عبدالرحیم خلخالی و… مرحلهٔ گذار به ادبیات مدرن پسامشروطیت را فراهم ساخت.9
پانوشت
نک: بنیادهای نثر معاصر فارسی، حسینعلی قبادی، نشر جهاد دانشگاهی، تهران، ۱۳۸۳.
نک: تمثیلات، میرزا فتحعلی آخوندزاده، ترجمهٔ محمدجعفر قراچه‌داغی، انتشارات خوارزمی، تهران، ۱۳۴۹.
نک: نمایشنامه‌های میرزا آقا تبریزی، به‌کوشش حسین محمدزاده صدیق، نشر طهوری، تهران، ۱۳۵۴.
نک: زا درام اران خشاار مصطفو نشر افراز، تهران، ۱۳۹۱
نک: نمایش در تبریز (به روایت اسناد) از انقلاب مشروطه تا نهضت ملی نفت، پژوهش و نگارش محمود رنجبر فخری، شازمان اسناد ملی ایران، تهران، ۱۳۸۳.
نک: ادبیات نمایشی در ایران، جلد اول: نخستین کوشش‌ها تا دورهٔ قاجار، جمشید ملک پور، نشر طوس، تهران، ۱۳۶۳.
نک: نمایش در ایران، بهرام بیضایی، انتشارات روشنگران و مطالعات زنان، تهران، ۱۳۹۷؛ بنیاد نمایش در ایران، ابوالقاسم جنتی عطایی، انتشارات ابن سینا، تهران، ۱۳۳۳.
نک: نقد جامعه در آثار داستان نویسان صدر مشروطه (عبدالرحیم طالبوف و زین العابدین مراغه‌ای)، نجمه هاشمی، انتشارات جامعه‌شناسان، تهران، ۱۳۹۰.
نک: ادبیات نمایشی در ایران، جلد دوم: دوران انقلاب مشروطه، جمشید ملک‌پور، نشر طوس، تهران، ۱۳۶۳؛ گزیدهٔ اسناد نمایش در ایران، جلد ۱- ۲، به‌کوشش مسعود کوهستانی نژاد، سازمان اسناد ملی ایران، تهران، ۱۳۸۱.