تغییرات زبانی

به این‌جا رسیدیم که یک واژه اگر شرایط کافی را داشته باشد و در چندین زبان هم آن ریخت و معنایی که مد نظر یک زبان شناس است را دارا باشد می‌توان با کمک بازسازی به عقب بازگشت و دوره به دوره (دوره‌های زبان‌شناختی) آن را بازسازی کرد. البته این موضوع را باید یادآوری کرد که هر زبان گویش‌هایی دارد و به این دلیل است که تغییر معمولا در کل جامعه‌های زبانی یکسان اتفاق نمی‌افتد. گهگاه، البته تفاوت گویشی چندان زیاد است که دیگر نمی‌توان به آن‌ها گویش گفت و باید آن‌ها را زبان دانست. باز یک نکته این‌جا ضروری است و آن این است که مسئله‌ی گویش و زبان به تعریف ما از این دو نیز بستگی دارد. به زبان‌های رومیایی دقت کنید که چگونه تفاوت گویشی به زبان‌های مختلف انجامیده است: فرانسوی، ایتالیایی، اسپانیایی، پرتغالی و رمانیایی که نیایی مشترکشان لاتین است و این‌ها هر کدام خود یک زبان. (Beekes 1995)

اما موضوع مهم دیگری را باید خاطر نشان کنیم و آن خانواده‌های زبانی است. منظور این است که زبان‌هایی را که برای بررسی انتخاب می‌کنیم باید متعلق به یک خانواده‌ی زبانی باشند. (اگر نباشند بحث‌های دیگری همچون وامگیری مطرح است.) برای مثال فارسی و عربی از یک خانواده‌ی زبانی نیستند. انگلیسی و عبری به همین شکل. در این میان زبان‌هایی داریم که به هیچ‌یک از خانواده‌های زبانی متعلق نیستند: از جمله: ایلامی/عیلامی، سومری و اورارتویی؛ در اروپا: فنلاندی، استونیایی، مجاری و باسک؛ در هند زبان بوروشاسکی¹، در ژاپن زبان اینو؛ در سیبری زبان کِت. این زبان‌ها را منفرد می‌خوانند. بررسی آواشناختی زبان‌های منفرد بسیار سخت‌تر از زبان‌هایی است که به یک خانواده‌ی زبانی تعلق دارند. برای مثال، در زبان ایلامی/عیلامی، جفت‌های k/g‏، t/d و p/b تمایز واجی میان واکدار² و بی‌واک³ نشان نمی‌دهند.

جدا از زبان‌های منفرد، باقی زبان‌ها به خانواده‌ای تعلق دارند⁴ و هر خانواده مادری دارد. خانواده‌های اصلی بزرگ زبانی از این‌قرارند:

1. زبان‌های آفری-آسیایی⁵،
2. زبان‌های نیل-صحرایی⁶،
3. زبان‌های نیجر-کردوفانی⁷،
4. زبان‌های خوازی⁸،
5. زبان‌های فنلاندی-اوگری⁹،
6. زبان‌های آلتایی¹⁰،
7. سه خانواده‌ی زبانی در منطقه‌ی قفقاز¹¹،
8. زبان‌های دراویدی¹²،
9. زبان‌های چینی-تبتی¹³،
10. زبان‌های استرالیایی-آسیایی¹⁴،
11. زبان‌های استرالیایی-تایلندی¹⁵،
12. زبان‌های پاپوایی¹⁶،
13. زبان‌های بومی استرالیا¹⁷.

در این میان زبان‌های قاره‌ی امریکا را به هیچ‌عنوان نمی‌توان به زبان‌های آسیا ربط داد. پروفسور گرینبرگ این زبان‌ها را به سه دسته‌ی بزرگ تقسیم کرده است:

1. خانواده‌ی زبان‌های اسکیمو-الئوتی¹⁸،
2. خانواده‌ی زبان‌های نا-دنی¹⁹،
3. خانواده‌ی زبان‌های سرخپوستی²⁰.

این بحث معرفی کاملا اجمالی از شاخه‌های زبانی بزرگ در دنیا بود که هر کدام خود به خانواده‌های بسیار بزرگ دیگری تقسیم می‌شوند و هر کدام متخصصین خود را دارد.

اما بحث اصلی ما در رابطه با خانواده بزرگ هندواراوپای است که زبان‌های ایرانی بخش از آن هستند. حدود پنجاه درصد از جمعیت جهان به زبان‌های این خانواده صحبت می‌کنند. این خانواده حدود ۴۳۷ زبان را شامل می‌شود. (Kapović 2017 : 2-1) باید به یاد داشته باشیم که هندواراوپایی از نظر تعداد زبان‌های زیر شاخه بزرگترین خانواده‌ی زبانی نیست و خانواده‌هایی هستند که برای مثال ۱۵۰۰ زبان را شامل می‌شوند اما به دلایل تاریخ، تمرکز قدرت اقتصادی، مسایل فرهنگی و علمی یکی از مهم‌ترین شاخه‌های زبانی و شاید شناخته شده‌ترینِ آن‌ها است. در مبحث بعدی با جزییات بیشتری به معرفی خانواده‌ی هندواراوپایی می‌پردازیم. و زبان‌های داخل ایران را که برخی غیر هندواروپایی هستند بیشتر معرفی می‌کنیم.

منابع

پانوشت