خط و ربط
ناصر زراعتی

یادداشت‌هایِ یک کتابفروش

تکه‌ی اول

«خط و ربط» نامِ گاهنامه‌ای بود از انتشاراتِ «کانونِ پرورشِ فکریِ کودکان و نوجوانان»، با عنوانِ فرعیِ «ضمیمۀ پویه». «پویه» نشریۀ آموزشیِ «کانون….» بود به صاحب‌امتیازیِ لیلی امیرارجمند (مدیرعاملِ «کانون…»)، که زیرِ نظرِ عبدالرسول نفیسی (مدیرِ بخشِ پژوهشِ «کانون…») منتشر می‌شد. صاحب‌امتیازِ «خط و ربط» هم طبیعتاً خانمِ امیرارجمند بود. مدیرِ آن دوست و همکار نقاش پرویز کلانتری بود و من هم سردبیرِ آن گاهنامه بودم که با همکاری مسئولانِ مرکزِ آموزشِ هنرهایِ تجسمی، موسیقی، تئاتر و فیلمسازی، از سالِ ۱۳۵۵ تا ۱۳۵۷، پنج شماره از آن منتشر شد. بعدها، حدودِ بیست سال پیش که «وبلاگ‌نویسی» رایج شد، وبلاگی داشتم که همین نامِ «خط و ربط» را برایش برگزیدم. حالا هم فکر کردم شاید بد نباشد عنوانِ این ستون را در «بارو» بگذاریم «خط و ربط». برایِ آغازِ کار، بخشی از «یادداشت‌هایِ یک کتابفروش» را تقدیم می‌کنم. امید آن‌که موردِ پسندِ خوانندگان باشد. تا بعد، ببینیم چه خواهد شد.

از «یادداشت‌هایِ یک کتابفروش»

همان سالِ اولِ گشایشِ کتابفروشی است: ۲۰۰۱ (۱۳۸۰)، اواسطِ زمستان.

وارد می‌شود: کُت و شلوار، جلیقه، کراوات، پالتوِ مِشکی، دستکش، عینکِ سیاهِ آفتابی، چتر… همه مُرتب و شیک.

تبریکاتِ صمیمانه و تعریف و تمجید. گشتی مقابلِ قفسه‌ها و گُزینشِ پنجاه شصت جلدِ کتاب. کتاب‌ها را که می‌چیند رویِ هم، ارتفاعشان از یک متر می‌زند بالا.

می‌گوید: «اینها رو شما حساب کن. من الان ماشین ندارم، فردا میام می‌برم.»

کتاب‌ها حساب می‌شود و تویِ چند کیسۀ پلاستیکی قرار می‌گیرد. کیسه‌ها را می‌گذارم گوشه‌ای تا ایشان «فردا» بیایند ببرند.

فردا می‌رسد و فرداها از پیِ هم می‌آیند و می‌گذرند و خبری از ایشان نمیشود.

دو سه ماه که می‌گذرد، کتاب‌ها را برگرداندم سرِ جایِ اوّلشان.

دو فصل از آن سال و سالِ بعد از آن می‌گذرد.

یک روز، وارد می‌شود ایشان: با همان هیأت و هیبت. مُنتها چون بهار است، پالتو و دستکش و چتر دیگر حضور ندارند.

نه ایشان به رویِ مُبارکِ خودشان می‌آوَرَند، نه من چیزی می‌گویم.

گشتن در کتابفروشی، ایستادنِ مقابلِ قفسه‌ها: تماشا.

این بار، ده دوازده جلد کتاب انتخاب می‌شود.

حساب می‌کنم. هزار و اَندی کرون می‌شود. کتاب‌ها را می‌گذارم تویِ دو تا کیسه.

یکی از دست‌ها می‌رود تویِ جیبِ بغلِ کُت و با یک کیفِ چرمی قهوه‌ای‌رنگِ زیبا می‌آید بیرون. آن یکی دست از لایِ کیف، کارتی درمیآوَرَد:

می‌گویم: «متأسفانه نداریم ازین دستگاه‌ها. (و به‌شوخی ادامه می‌دهم:) اصلاً به قیافهِ ما می‌آد؟»

کارت، در دست، در فضا: مُعلق. نگاه: توبیخ‌کننده:

عرض می‌کنم: «درسته. مُنتها خیلی لازم نمیشه. خرج هم داره و…»

حرفم را قطع می‌کند: «اوکی. حالا چی‌کار کنیم؟»

کارت برمیگردد داخلِ کیف و کیف تویِ جیبِ بغل.

می‌گویم: «همین کنار، سرِ میدون… هست ازین دستگاه‌ها.»

اندکی تفکر. ابروها کمی گِره می‌خورَند. آهی از دل:

سکوت…

می‌گویم: «من هر روز هستم. غیر از یکشنبه‌ها.»

لبخندِ رضایت می‌نشیند رویِ لب‌ها:

دو کیسه در دست، می‌رود که فردا عصر بیاید. صدایِ قیژقیژِ کفش‌هایِ برّاق…

«فردا عصر» و «فردا»ها می‌آیند و می‌گذرند و ایشان رؤیت نمیشوند. یک هفته… دو هفته…

بالاخره، یک روز تلفن می‌زنم. پس از چند زنگ، خودش گوشی را برمیدارد:

سلام و حال و احوال و چاق‌سلامتی‌هایِ معمول…

می‌گویم: «کم‌پیدایید. شما رو نمیبینیم.»

از گرفتاری‌هایِ روزگار می‌گوید و کارِ زیاد و… این‌که حتماً سر خواهد زد. چیزی نمیگویم. خداحافظی می‌کنم.

باز دو هفته می‌گذرد. باز زنگ می‌زنم. این بار، پُرسشِ معمولِ «دیگه چه خبر؟» را بُل می‌گیرم و دل به دریا می‌زنم:

وقتی تلفن قطع می‌شود، کمی خودم را به‌خاطرِ این رودربایستی داشتن سرزنش می‌کنم.

دو هفته بعد، وقتی باز خبری نمیشود، زنگ می‌زنم. این بار، تصمیم دارم صریح بگویم:

جمله‌ام قطع می‌شود:

با لحنِ عُذرخواهانه/مظلومانه‌ای می‌گویم: «نه.»

تُنِ صدا کمی می‌رود بالا:

لحنِ من این بار به حیرت نیز آغشته است:

آهی بلند شنیده می‌شود:

دارم به خود می‌گویم: «عجب کارِ زشتی کردم این مختصرطلب را گوشزد کردم!»، که می‌شنوم:

نَفَسِ راحتی می‌کشم:

حالا، من عینهو غریقی ناتوان و نَفَس‌بُریده، در حالِ دست و پا زدن، هیِ عذرخواهی می‌کنم و ایشان شماتت‌ها را همچنان، پی‌درپی، ادامه می‌دهد:

باری، پس از مدّتی سرزنش و گلایه شنیدن و تأییدِ فرمایشاتِ ایشان، خداحافظی می‌کنیم از هم.

چند روز بعد، می‌آید: تی‌شِرت، شلوارکوتاه، صَندَل، عینکِ آفتابی و غیره… (هوا گرم شده است.)

پس از مدّتی سرزنش و راهنمایی و نصیحت، پولِ کتاب‌ها را می‌پردازد. آن‌گاه، آهِ بلندی می‌کشد، در حالی که چشم دوخته است به نقطه‌ای نامشخص در فضا:

می‌پرسم: «چرا؟»

آهی دیگر:

می‌گویم: «خُب، نمیشه همون‌جا زندگی کنی؟»

مُراجعانی می‌آیند و حرفمان ادامه پیدا نمیکند.

زمان می‌گذرد. مکانِ کتابفروشی را عوض می‌کنم (که این خود حکایتی است بلند و پُرماجرا… باشد برایِ بعد.) در این فاصله، چند باری تلفن زده است. یک بار، وسطِ روز بود؛ حدودِ ساعتِ دو و سهِ بعدازظهرِ یک روزِ تابستان.

پیش از آن‌که خودش را معرفی کند، می‌شناسمش. حال، احوال… «چه خبر؟»

می‌گویم: «ممنونم. نشنیده‌ی از قدیم گفته‌ن: کاسب باید پاشکسته باشه؟… خوش بگذره.»

چندی بعد، یکی از آشنایانِ مُشترک تلفن می‌زند:

می‌گویم: «خوش بگذره. جایِ ما رو خالی کنید.»

از آن‌سویِ خط، صدایش از دور شنیده می‌شود:

آشنا می‌گوید: «میشنوی؟»

می‌گویم: «سلام برسون. محبّت دارید. نمیتونم متأسفانه… کار دارم.»

می‌گویم: «قُربانِ شما. برقرار باشید. بعدش، باید برم خونه.»

حدودِ شش ماه بعد…

آمده است با دو جلد کتاب در دست: از این کتاب‌هایِ به‌اصطلاح «ممنوعۀ» قدیمی دورانِ شاه که متن‌شان با ماشین‌تحریرهایِ معمولی تایپ و با جلدِ سفید چاپ شده است. همراه با یک پیشنهادِ – به‌قولِ خودش – فوق‌العاده:

نگاهش می‌کنم. کتاب‌ها را گذاشته رویِ میز. نگاهم می‌کند، با حالتی که انگار می‌خواهد بگوید:

سعی می‌کنم آرام و مؤدب باشم:

می‌پَرَد وسطِ حرفم:

می‌گویم: «اوّل این‌که من چنین پولی ندارم. دوّم، اگه هم داشته باشم، کجا بذارم این چارصد جلد کتاب رو؟»

دستِ راست می‌رود طرفِ چانه، به‌حالتِ تفکر. (ناخن‌ها پاکیزه و بَرّاق‌اند! حالا دیگر مدّت‌هاست می‌دانم که ناخُنِ معمولی هیچ‌گاه این‌طور برق نمیزند، مگر این‌که لاکِ بیرنگ بمالند رویِ آن. به خود نَهیب می‌زنم: «به تو چه مربوط؟! چه اشکالی داره؟ دوست داره خودش.»)

صدایش را می‌شنوم:

می‌گویم: «گفتم که… نه امکان مالیش رو دارم، نه جایِ نگه‌داریشون رو.»

دست… چانه… آهِ طولانی از سرِ دلسوزی و استیصال، باهم… نگاهی به بیرون… و سرانجام:

می‌گویم: «باور کن خیلی کم‌تر ازین‌هم بَرام مقدور نیست. تازه، کجا بذارم این‌همه کتاب رو؟»

دردسر ندهم. می‌رسد به پانصد کرون؛ یعنی هر جلد از آن کتاب‌هایِ جلدسفیدِ قدیمی مانده از نمیدانم کِی و کجا و چرا و چگونه، به‌عبارتِ دانه‌ای یک و خُرده‌ای کرون!

بالاخره می‌گویم: «اجازه بده شما. من این دو جلد رو نگه می‌دارم، اگه مشتری داشت، می‌فروشم همون جلدی صد کرون. سی در صد سهمِ کتابفروشی رو برمیدارم، هفتاد در صدِ باقی‌مونده رو می‌دَم خدمتِ شما.»

آخرین جمله‌اش، پیش از آن‌که با خشم، کتاب‌ها را بردارد و از در برود بیرون، این است:

چند ماه می‌گذرد. یکی دو فصل عوض می‌شود. من امّا همچنان همین‌جا هستم.

تا آن‌که یک روز، در باز می‌شود. صدایِ زنگولۀ کوچکِ آویخته بالایِ در…

وارد می‌شود، با همان هیبت و هیأتِ بارِ نخست… این بار امّا همراهِ خانمی که البته از میان‌سالی گذشته‌اند ایشان…

بویِ اُدکُلُن‌هایِ زنانه و مردانه پیچیده درهَم، در فضا…

«سلام!»… «درود!»… حال… احوال… «چه خبر؟»…

آن دو مشغولِ تماشایِ کتاب‌ها می‌شوند. من می‌نشینم پشتِ کامپیوتر.

ده دقیقه‌ای می‌گذرد حدوداً. تعدادی کتاب ایشان برداشته، چندتایی هم خانمِ همراهِ ایشان.

از جا بلند می‌شوم:

مشغولِ حساب کردنِ کتاب‌ها می‌شوم که خانم می‌گوید: «تخفیف هم بدین آقایِ زراعتی!»

تا می‌آیم بگویم: «ازین سی در صد سودِ ما، شما هر چقدرش رو می‌خواید نپردازید…» که ایشان با اَخمی اُستادانه و نگاهی شماتت‌بار به خانمِ همراه، رو به من، با صدایِ محکم و بلند می‌گوید: «نَع!… لازم نیست… یعنی چه؟… تخفیف چیه؟»

لبخندی بر لب‌هایِ رُژمالیدۀ خانم می‌نشیند که قدیم‌ها از آن، با صفتِ «قباسوخته» یاد می‌شده است.

به‌شوخی می‌گویم: «حالا شاید من خودم بخوام به ایشون تخفیف بدم. چه مانعی داره؟»

با لحنی سرزنش‌بار می‌گوید: «این چه حرفیه عزیز؟!… لُزومی نداره. بالاخره، این‌جا باید بچرخه یا نه؟»

می‌خندم:

می‌گوید: «نه عزیزم. رو هَم حساب کن، لُطفاً…»

کتاب‌ها را می‌گذارم تویِ دو کیسۀ پلاستیکی و قیمتِ همه‌شان را (شده است هزار و خُرده‌ای کرون) همراه با تعارفِ بی‌مزۀ «البته قابلی نداره!»، به اطلاعِ ایشان می‌رسانم.

یکی از دست‌ها می‌رود تو جیبِ شلوار، تعدادی اسکناسِ سُرخ‌رنگِ پانصدکُرونی درمیآوَرَد. دستِ دیگر سه تا از آن‌ها را برمیدارد دراز می‌کند طرفم:

می‌گویم: «نه… ممنون.»

بقیۀ پول را با کیسه‌ها می‌دهم دستِ ایشان. خوش و خُرّم، خداحافظی می‌کنند و می‌روند.

دَمِ در، یک لحظه برمیگردد:

می‌گویم: «چَشم!»

می‌روند بیرون و در را می‌بندند.

نمیدانم چرا وقتی آن اسکناس‌ها را از جیب درآوَرد، احساس کردم نگاهِ خانمِ همراه طوری بود که انگار به پول‌هایِ خودش داشت نگاه می‌کرد!